LPG Hakkında Bilmek İstedikleriniz
Otomotiv sektörü teknolojik yenilenmenin en hızlı ve etkin şekilde uygulandığı sektörden birisidir. Buna rağmen bu sektörde hala petrol ürünleri temel enerji kaynağıdır. Petrol kaynaklarının tükenmeye başlaması nedeni ile alternatif enerji kaynaklarının araştırılmasına hız verilmiştir ancak bu güne kadar denenen bir çok enerji kaynağı henüz petrolün yerini alabilme aşamasına ulaşamamıştır. Otomotiv sektöründeki alternatif enerji kaynağı arayışları 1930,lu yıllarda LPG nın araçlara yakıt olarak kullanımını gündeme getirmiştir. Özellikle kolay bulunması, ekonomik olması ve diğer yakıtlara oranla çevreyi daha az kirletici özellikte olması nedeni ile dünyada bir çok ülke LPG nin otomobillerde kullanımını özendirerek yaygınlaştırmıştır. Günümüzde İtalya, Hollanda, Fransa, Belçika, Japonya, Amerika da otomobillerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Yukarıda belirtilen özellikleri nedeni ile son yıllarda LPG ülkemizde de otomobiller de yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. LPG nin yanıcı ve patlayıcı bir gaz olması LPG dönüşüm sistemlerinde güvenliği ve denetimi ön plana çıkarmıştır. LPG dönüşüm sistemleri uluslararası ECER67 ve TSE standartlarına uygun olması, montaj firmasının yetkili ve montaj yapan teknisyenin eğitilmiş olması gerekli bakım ve periyodik kontrollerinin yapılması ile çevreci, ekonomik güvenli sistemlerdir. Bu broşürde LPG otogaz dönüşüm sistemleri konusunda kullanıcılara pratik bilgiler aktarılarak LPG otogaz sistemlerinden kaynaklanacak tehlikelerin azaltılması ve trafik güvenliğinin sağlanmasına katkıda bulunulması amaçlanmıştır.
2-LPG NEDİR?
* LPG: propan ve bütan gazlarının belli oranlarda karışımında oluşan ve İngilizce Liquefied Petroleum Gases (sıvılaştırılmış petrol gazı) kelimelerinin baş harfleri ile ifade edilen bir petrol gazıdır.
* LPG renksiz ve kokusuzdur. Gaz kaçaklarının tespit edilmesi için sonradan kokulandırılır.
* LPG basınç altında depolanabilir. Kalın çelik tank yada borularla taşınabilir.
* LPG yanıcı ve patlayıcı bir gazdır. Üzerindeki basınç kaldırıldığında hava ile hacimsel olarak %2-9 oranında karıştığında patlayıcı haline gelir.
* LPG havadan ağır olduğu için kaçak durumunda su gibi akar ve en derin yerde birikir.
* Düşük sıcaklıkta buharlaşması nedeni ile sıvı gazın insan vücudu ile teması sonucunda ciddi deri yanıkları oluşturur.
* Isı arttıkça basıncı artar ve kritik bir sıcaklık ve basınçta, içinde bulunduğu tankın patlamasına neden olabilir.
* LPG yağ ve boyayı eritebilir. Ayrıca lastiği deforme eder. Bu yüzden motorlu araçlarda standartlara uygun malzemeden yapılmış borular kullanılmalıdır.
3-LPG NİN AVANTAJLARI
* LPG benzine göre ucuzdur.
* Temiz bir yanma sağlar
LPG pistonların segmanların valflerin ve bujilerin aşınmasından meydana gelebilecek kurşun, vernik yada karbon atığı çıkartmaz. Motor karterinin yada motorun yanma odalarını kirletmez. Motoru temiz tutar. Karbon ve kurum oluşturmaz. Dolayısıyla motor ömrünü uzatır.
* Ateşleme Bujisinin ömrünü uzatır.
Yanma odalarında ya da ateşleme bujilerinde tortu oluşmaz. Çünkü LPG nin farklı karışımlarındaki kuvvetlendiricilere ihtiyaç bulunmamaktadır. Ateşleme bujileri diğer yakıtlarda özellikle benzin kullanan araçların motorlarındaki bujilere göre daha uzun ömürlüdür
* LPG dönüşüm sisteminde yakıt pompası kullanılmaz
LPG basınç altında depolandığından benzin yakıt pompası devrede değildir. Bu nedenle yakıt pompası onarım değişim masrafı olmaz.
* Karbüratör masrafı azdır.
LPG yakıtlı motorlardaki karbüratör birkaç hareketli parça ve kirliliği engelleyecek havalandırmasız basit bir mekanizma olup karbüratör servisi ve tamiri yok denecek kadar azdır.
* Aşınma süresi düşüktür.
Yukarıda anlatılan nedenlerden dolayı LPG yakıtlı motorlar yıl içerisinde daha fazla gün ve saatte çalışabilirler. Üretim süresi kaybı parça ve işçi masraflarından daha az etkilenirler.
* Yakıt sistemi kapalıdır.
Tamamen kapalı yakıt sistemi olması nedeniyle akıtma ve buharlaşma kayıpları yoktur.
* Temiz ve çevreci bir yakıttır.
Özellikle LPG yakıtı kullanan araçların motoru yakıtının düşük kirlilik özellikleri kanıtlanmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda LPG kullanan motorlarda karbonmonoksit testi benzine göre %50-90 oranında, hidrokarbon tesiri ise %38-62 oranında daha düşüktür.
4- LPG DÖNÜŞÜM SİSTEMLERİ
Benzinli motorların aynı zamanda LPG ile çalışmasını sağlayacak dönüşüm sistemleri 3 gruba sınıflandırılmıştır.
1.GRUP
Bu gruptaki araçlar 1. nesil karbüratörlü araçlardır. LPG dönüşüm sistemlerinin en basiti olan bu sistemde açık devreli LPG donanımı kullanılmaktadır. Yakıt tankından sıvı fazda alınan LPG 1 regülatör ( buharlaştırıcı) yardımı ile emme manifoldun da yer alan bir gaz karıştırıcıya gönderilerek hava ile karıştırıldıktan sonra silindirlere yollanmaktadır.
2.GRUP
Bu gruptaki araçlar 2. nesil yakıt püskürtmeli araçlardır. Bu dönüşüm sistemlerinde egzoz gazları içerisindeki oksijen miktarı ölçülerek, elektronik kumanda ünitesi yardımı ile yakıt miktarı regülatöre uygun şekilde verilmektedir.
3.GRUP
Çok yaygın olarak kullanılmayan bu sistemler, 3. nesil sıvı LPG püskürtmeli sistemlerdir. Plastik manifoldlu araçların artmasıyla 3. nesil sistemler de çoğalmaktadır.
4.1LPG TANKI
LPG tankı basınçlı kaplar statüsünde olup en çok 115 atmosfer basınca ve dış etkenlere dayanımlı olarak yapılırlar. Genellikle bu tanklar; 3-4 mm kalınlığında özel saclardan imal edilirler. Ayrıca saclar özel kaynak sistemi ile birleştirilir ve kaynaklar röntgen ışınlarıyla kontrol edilirler Silindirik ve stepne olmak üzere iki çeşit LPG yakıt tankı vardır. Bunlar kendi içlerinde ikiye ayrılırlar. A tipi tanklar; 25 bar işletme basıncı, 30 bar test basıncına tabi tutulur. Tanklar son derece sağlam çarpmalara karşı esnek malzemelerden yapılmışlardır. Tankların çarpma sonucunda yırtılması ve patlaması söz konusu değildir. LPG tankları ECER67 ve TSE standartlarında olmalıdır. LPG tankları imal tarihinden itibaren 10 yıldan fazla kullanılamazlar. LPG tankın binek araçlarda bagaj bölümünde, kendi orjinal sehpası üzerine montajı yapılmalıdır. Ayrıca tank en az 2 adet orjinal bağlama kayışı ile sıkı sıkıya gerdirilerek bağlanmalıdır.
LP tankın bağlama kayışları mutlaka lastik kaplama olmalıdır. Lastik kaplamasız çelik bağlama kayışları tankın boyasının yıpranmasına ve korozyon sonucu ise tank ömrünün azalmasına neden olmaktadır. LPG tankları, dış etkenlerden korunması için epoksi boya ile boyanmaktadır. Tanktan sürekli LPG çekişi nedeni ile tank dış yüzeyinde terleme ve nemlenme meydana gelir. Tank boyası herhangi bir nedenden dolayı bozulmuş veya yıpranmış ise tankın bu bölgelerinde korozyon oluşur. Bu korozyon zamanla tankın delinmesine neden olabilir. Bunun önlenmesi için tankın yıpranan boyaları temizlenerek bu bölgelerin yeniden epoksi boya ile boyanması sağlanmalıdır. Aracın hareketli olması nedeniyle Lpg tankı her gün sayısız titreşime maruz kalır. Bunun sonucu tankı sabitleyen kayışlarda gevşemeler meydana gelir.Bağlama kayışlarının gevşemesi sonucu LPG tankı hareket ederek bağlantı ayarlarının bozulmasına neden olur. Bu durum ise LPG tankı üzerinde bulunan multivalfin çalışma açısının bozulmasına ve bakır borularının zorlanarak kırılmasına neden olur. Bu nedenle LPG tankı bağlama kayışları sık sık kontrol edilmeli, gevşeyen kayışlar gerdirilerek tank sabit duruma getirilmelidir. Eğer bağlantı kayışlarının gevşemesi sonucu LPG tankı yerinden hareket etmiş ise mutlaka yetkili LPG servisine gidilerek tankın multivalf montaj açısının uygun olarak yerine sabitleme işleminin yaptırılması gereklidir.
4.2MULTIVALF
Multivalfler LPG dönüşüm sistemlerinin en önemli elemanlarından biridir. ECER67 ve TSE standartlarına uygun olmalıdır. LPG dönüşüm sistemlerinde tank tipine uygun multvalf montajı yapılmalıdır. Bu uygulamada en çok karşılaşılan ve ciddi tehlike yaratan bir sorundur. Tank A tipi ise ( 25 bar işletme ve 30 bar test basıncı ) montajda kullanılan multivalfte A tipi ( üzerinde emniyet ventili olan multivalf ) olmalıdır.
Multivalfler LPG tankı üzerinde doğrudan bağlanmaktadır. Kendi içlerinde ikiye ayrılırlar. A tipi multivalflerde; tanktaki basınç 25 bara ulaştığında bu basıncı düşürmek için otomatik olarak açılan ve yüksek basıncın düşürülmesini sağlayan tahliye ventili ( emniyet ventili ) bulunur. B tipi multivalflerde ise tahliye ventili bulunmaz.
Multivalflerin Görevi:
Tanka dolum işlemini yapar. Yakıt alma işlemi sırasında yakıt pompasından gelen LPG multivalften geçerek tanka ulaşır. Dolum limitini ayarlar. Mevcut standartlar ve güvenlik gereği tank %80 doldurulmalıdır. Multivalf bu görevi yerine getirir. Tankta gaz seviyesini ölçer.
LPG nin tanktan regülatöre ulaştırılmasını sağlar.
Multivalf üzerinde emme ve doldurma hatları üzerinde ventiller vardır. Tamir, bakım veya arıza sırasında bu hatlar ventiller kapatılarak kesilir. Böylece gaz çıkışı engellenir.
Aşırı akımı keser. LPG otogaz sistemi kapalı bir devredir. Kapalı devrede meydana gelebilecek herhangi bir kaçak ( kaza veya arıza sonucu borularda oluşabilecek delinme) sonucunda LPG gazı çevreye hızla yayılmaya başlar. Bu istenilen bir durum değildir. Bu nedenle multivalf üzerinde bu tür kaçaklar sonucu oluşan aşırı akımı engelleyen bir güvenlik sistemi vardır. Bu sistem böyle durumlarda devreye girerek tanktan aşırı LPG çekimini engeller ve sistemi güvenlik altına alır.
Multivalf tank çapına ve tank tipine uygun olarak seçilmesi ve uygun çalışma açısından montajının yapılması gerekmektedir. Bu konulardaki yanlışlık LPG sisteminizin emniyetli çalışmasını engeller. Bunun için yetkili LPG servislerine başvurarak tank ve multivalfin uyumlu olup olmadığını kontrol ettiriniz.
4.3 MUTİVALF KORUMA KUTUSU VE HAVALANDIRMA BORULARI
LPG dönüşüm sistemlerinin önemli elemanlarından biri de multivalf koruma kutusu ve havalandırma borularıdır. Multivalf koruma kutusu multivalfi ve bağlantılarını içine alarak oluşabilecek gaz kaçaklarının havalandırma boruları aracılığı ile bagaj içerisinden araç dışına tahliye edilmesini sağlar. Bu nedenle multivalf koruma kutusunun ve havalandırma hortumlarının sağlam ve bagaj içerisine gaz sızıntısını engelleyecek şekilde sızdırmaz olması gerekmektedir. Buralardan kaynaklanabilecek gaz sızıntısı bagaj içerisinde birikerek aracınızın yanmasına neden olabilecektir. Multivalf koruma kutusunun veya havalandırma hortumlarının sürekli kontrol edilmesi, koruma kapağının, hortum kelepçelerinin sağlam olmasına ve hortumların yırtık olmamasına dikkat edilmelidir. LPG tankı aracın bagajı içerisinde bulunduğu için bagaj içerisine konulan yükler, koruma kutusunun ve kapağının kırılmasına i hortum kelepçelerinin çıkmasına veya hortumların delinmesine neden olabilmektedir. Böylesi durumlarda mutlaka yetkili LPG servisine gidilerek bu hataların giderilmesi sağlanmalıdır.
4.4 DOLUM AĞZI
Dolum ağzı ECER67 ve TSE standartlarına uygun imal edilmiş olmalıdır. Mutlaka araç bagajının dışında bir yere montajı yapılmalıdır. Dolum ağzının araç bagajı içerisine konulması kesinlikle standartlara aykırıdır. Dolum ağzı çarpmalardan en son etkilenecek noktaya konulmalıdır. Tank ile dolum ağzı arasındaki bağlantıda mutlaka noktaya konulmalıdır.Tank ile dolum ağzı arasındaki bağlantıda mutlaka esnek bir bağlantı elemanı tercih edilmelidir.
4.5 BENZİN VALFİ
Benzin otomatiği ve karbüratör arasına konan benzin geçişini sağlayan veya kesen elektromanyetik bir aparattır.ECER67 ve TSE standartlarına uygun imal edilmiş olmalıdır.
4.6 LPG VALFİ
LPG tankı ve buharlaştırıcı arasında bulunan elektromanyetik kumandalı bir valftir. Motor çalışmadığı veya benzin ile çalıştığında LPG akışını kesmektedir. ECER67 ve TSE standartlarına uygun imal edilmiş olmalıdır.
4.7 REGÜLATÖR ( BUHARLAŞTIRICI )
Motorun karbüratöre en yakın noktasına ve araca dikey olarak monte edilir.
Görevi: Yüksek basınçta tanktan gelen LPG nin atmosferik basınca dönüşümünü sağlamak Sıvı haldeki LPG yi motor suyunun sıcaklığından yararlanarak gaz haline dönüştürmek Motorun ihtiyacına göre LPG ayarını yapmak Motorun devrine göre LPG ayarını yapmak
4.8 GAZ AYAR VANASI
Motorun 3500 dev/dakika ve üstündeki devirlerde ihtiyacı olan LPGyi sağlamak amacı ile ayar vanası kullanılmaktadır. Motorun ihtiyacı olan gaz miktarı bulunduğunda ayar vidası sabitlenir. Dolayısıyla motora en ideal gaz akışı sağlanmış olur.
4.9 LPG BAKIR BORUSU
LPG bakır borusunun temel görevi tanktaki gazı LPG valfine, LPG valfinden de regülatöre aktarmaktır. Bakır boru mutlaka 45 bar basınca dayanıklı olmalıdır. Tankın üzerindeki multivalften çıkan basınca dayanıklı bakır boru, egzozdan asgari 150 mm. uzaklıkta veya araya yalıtkan malzeme koyarak 50 mm uzaklıkta, egzozun karşı tarafından, aracın en alt kanallarından, her 600 mm de bir tutma mandalları ile tutturularak geçirilmeli, aracın yere sürtünmesi halinde bakır borunun zarar görmeyeceği bir noktadan regülatöre ulaştırılmalıdır. Bakır borunun dış yüzeyi taş vb. çarpmalara karşı dayanımı arttırmak amacıyla plastik ile kaplanmıştır. Bakır boru şoför mahalli ve çamurluklardan geçirilemez. Çamurluktan geçirilen bakır boru uygulaması sıkça karşılaşılan yanlış bir uygulamadır. Bu yanlış uygulamada lastiklerden fırlayan taşların çarpması sonucunda bakır borunun delinmesine neden olunmaktadır. Ayrıca bakır borular zamanla LPG den etkilenerek sertleşmekte, kırılgan bir yapıya sahip olmakta içlerinde korozif etki nedeni ile tıkanmalar oluşabilmektedir. Bu durumun yaratacağı olumsuzlukları önlemek için bakır boruların 4 yılda bir değiştirilmesi önerilmektedir.
4.10 YAKIT SEÇME ANAHTARI
Şoför mahalline monte edilen benzin veya LPG ile çalışma ve bekleme seçenekleri bulunan anahtardır.
Görevi;
* Aracın benzinden LPG ye, LPG den benzine geçişini sağlar.
* LPG tankında bulunan gaz seviyesini gösterir.
* Gerektiğinde benzin veya gaz valfinin kapalı konumda kalmasını sağlar.
5.ARAÇ ve SİSTEM KONTROLÜ,PERİYODİK BAKIMLAR
5.1 DÖNÜŞÜM ÖNCESİ KONTROLLER
Dönüşüm öncesinde aracın bakımlarının yapılmış olması ve ayarlarının iyi olması gerekmektedir. Aracın ateşleme sistemi kontrol edilmeli, yakıt sisteminin (karbüratör temizliği) bakım ve ayarı yapılmalıdır.
5.2 DÖNÜŞÜM SONRASI İLK KONTROL
Aracınızın LPG dönüşüm sistemi montajı yapıldıktan sonra kullanılan malzemeleri ve yapılan montajın standartlara uyun olup olmadığı konusunda mutlaka Makine Mühendisleri Odasına kontrol ettirilmesi ve Montaj Tespit Raporunun alınması önerilmektedir.
5.3 DÖNÜŞÜM SONRASI PERİYODİK BAKIMLAR
LPG dönüşüm sistemleri konu başlığında anlatılan kurallara araç kullanıcısı hemen hemen her fırsatta dikkat etmeli ve buralardan kaynaklanan sorunları hemen giderilmelidir.
LPG li araçların periyodik bakımları her 10 000 km. de bir yaptırılmalıdır.
Bu bakımlarda;
* Elektrik tesisatı kontrol (özellikle kaçak akım) edilerek bağlantılarda oksitlenme olup olmadığına bakılmalı.
* Buharlaştırıcıda(regülatörde)biriken kostik ve yabancı maddeler temizlenmeli.
* LPG elektro valfindeki filtre temizlenmeli.
* Elektro valflerin ve buharlaştırıcı regülatörün tamir takımları değiştirilmeli.
* Ana hortum ve bağlantı bileşenlerinin durumu kontrol edilmeli.
* Basınç düşürücüsünün birinci ve ikinci kademe basıncı kontrol edilmeli.
* Diyafram üzerindeki basıncı karşılayan delikte kirin birikip birikmediği kontrol edilmelidir.
Ayrıca aracınızın her vize işlemi öncesinde Makine Mühendisleri Odasına kontrol ettirerek gaz sızdırmazlık raporu almanız gerekmektedir.
6.GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
LPG dönüşüm sistemleri doğru malzeme ve doğru montaj kullanıldığında güvenli bir yakıttır. Aracınızda güvenli bir çalışmayı sağlamak için aşağıdaki önlemlerin alınması önerilmektedir.
* LPG tankı üzerinde bulunan multivalf, tankın %80 doldurulmasını sağlayacak şekilde ayar edilmiştir. LPG dolumu sırasında daha fazla yakıt almak amacıyla LPG tankının ileri geri sallanması, multivalf ayarının bozulmasına neden olacaktır. Bu durumda ise LPG tankına fazla yakıt alınacaktır.Bu ise son derece tehlikeli bir durumdur.
* LPG tankı kullanım ömrü imalat tarihinden itibaren 10 (on )yıldır.
* LPG tankı ECER67 ve TSE standartlarına uygun olmalıdır.
* LPG tankı pvc kaplı 2 adet çelik kuşakla bağlanmalıdır.
* LPG tankı ile benzin tankı arasında yalıtkan bir malzeme yok ise aralarında en az 50 mm mesafe olmalıdır.
* LPG tankı ile üzerinde bulunduğu sehpa birbirine temas etmeyecek şekilde izolasyon yapılmalıdır.
* LPG tankı ile multivalfin nominal çapları birbirine eşit olmalıdır.
* LPG tankının montajı multivalf üzerinde belirtilen açıda olmalıdır.
* Sızdırmazlık kutusu ve havalandırma hortumları mutlaka monte edilmelidir.
* Sızdırmazlık kutusu kapağı mutlaka takılmalı kırık yada çatlak olmamalıdır.
* Havalandırma hortumları alt bacaları mutlaka takılmalıdır.
* Havalandırma hortumları yırtık kopuk ekli olmamalı ; içinden kablo vb.şeyler geçirmek amacıyla kesinlikle delinmemeli ve sızdırmazlığı sağlamak için her iki ucuna da metal kelepçe takılmalıdır.
* LPG dolum ağzı kesinlikle bagaj içersin de olmamalıdır.
* LPG montajında kullanılan elemanların tamamı ECER67 ve TSE standartlarına uygun olmalıdır.
* LPG bakır boruları üzeri pvc kaplı ve min.1 mm. Et kalınlığında olmalıdır.
* LPG boruları kesinlikle araç kabini ve çamurluk içinden geçirilmemelidir.
* LPG bakır boruları ve LPG tankları egzoz boru susturucu ve manifoldlarından en az 15 cm. Mesafede olmalıdır. Çok zorunlu durumlarda en az 5 cm yaklaşıldığında kalınlığı 1 mm olan yalıtkan malzeme ile yalıtılmalıdır.
* LPG bakır boruları araç altında en az 60 cm aralıklarda kroşelerle tutturulmalıdır.
* Regülatör-gaz ayar vidası-mikser arasına üzerine çelik tel kaplı orijinal LPG hortumları takılmalıdır.
* Moturun ilk çalıştırılması veya stop edilmesi durumunda güçlü bir LPG kokusu duyulabilir. Bu normaldir. Ancak aracınız çalışmaya devam ederken gelen LPG kokusu herhangi bir sızıntıya işarettir. Bu durumda aracınızı bekletmeden yetkili servise götürmeniz gerekmektedir.
* Aracınızı herhangi bir ateşe yakın bölgeye park etmeyiniz. LPG buharı havadan ağırdır, herhangi bir kaçak olduğunda LPG düşük seviyeye yönelecektir. Bu yüzden aracınızı gaz sızıntısı ihtimalini düşünerek kanalizasyon çukur yada buna benzer alanlara park etmeyiniz.
* Eğer aracınızı uzun süre kullanmayacak ve uzun süre garajda tutacaksanız multivalf üzerinde bulunan LPG yakıt kesme valfinin kapatmanız önerilir.
* Aracınızın LPG ile çalıştığını belirten çıkartmaları aracın ön ve arka camına yapıştırınız.
* LPG dönüşümünden sonra mutlaka sızdırmazlık testi yapılmalıdır.
* Ateşleme sıcaklığı 500 ‘C dir. Ateşleme sıcaklığının yüksek ve yakıt karışım oranının düşük olması nedeni ile benzine göre LPG kaçağından yangın tehlikesi azdır.
* Yakıt kaçağı oluştuğunda sigaralar söndürülmeli motor ve tüm elektrik aksamları kapatılmalıdır.
* LPG sızıntısı ile cildinizi temas ettirmeyin soğutucu bir yapıya sahip olan LPG soğuk yanıkların oluşmasına neden olur.
* Araçlarda ısıtma amaçlı açık alevli ısıtıcılar kesinlikle kullanılmamalıdır.
* Uzun süre benzin kullanılmaması nedeni ile benzin hortumları karbüratör contaları karbüratör şamandıra topu ve benzin otomatikleri kuru çalışmadan dolayı deforme olabilir. Bunlar kontrol ettirilmeli arızalı olanlar değiştirilmelidir.
* LPG li araçlar yeraltı otoparklarına park edilmemelidir.
* Araç günde iki defa bir süre benzin ile çalıştırılarak benzin yakıt sisteminin kuru kalması engellenmelidir.